Vanaf Debussy’s Prélude à l’après-midi d’un faune (1894) veranderde de Franse muziek. Zwevende tonaliteit, dromerige melodielijnen, alles om een impressie van de natuur of een gevoel in muziek te vangen.
Hoe klinkt deze sfeervolle impressionistische muziek met de kleurige renaissancistische tonen van de middentoonstemming? Worden de mystieke klanken nóg betoverender door de onregelmatige toonsafstanden? Tijdens dit buitengewone concert op het 31-toonsorgel, dat gebaseerd is op de historische middentoonstemming, geven organist Ere Lievonen en saxofonist Ties Mellema een muzikaal antwoord op deze intrigerende vraag.
Claude Debussy had een hekel aan de term ‘impressionisme’, maar beïnvloedde wel een hele generatie Franse componisten zoals Maurice Ravel, Nadia Boulanger, Louis Vierne, André Caplet, Charles Tournemire en zelfs Henri Sauget. Hun muziek zoekt niet naar duidelijke antwoorden of vaste structuren, maar naar momenten van schoonheid, vluchtige beelden en emoties die even komen en gaan. Van Debussy staat Pagodes op het programma, dat doet denken aan Indonesische gamelanmuziek die hij voor het eerst hoorde op de Wereldtentoonstelling van Parijs in 1889. De muziek maakt uitgebreid gebruik van pentatonische toonladders en imiteert traditionele Javaanse melodieën. Daarnaast is van Maurice Ravel, een andere grootheid die onder andere impressionistische muziek componeerde, Pavane pour une infante défunte te horen dat na de Bolero een van zijn bekendste werken is. Van Louis Vierne wordt misschien wel zijn meest impressionistische werk gespeeld: Clair de lune. Nadia Boulanger is vooral heel belangrijk geweest als docent van vele beroemde componisten en schreef in haar vroege twintiger jaren drie stukken met impressionistische elementen voor orgel.
Hoewel Sauget eigenlijk niet tot het impressionisme gerekend kan worden, klinkt deze muzikale erfenis nog steeds in de verte in zijn muziek door, zelfs in het 14 minuten durende werk Oraisons voor orgel en saxofoon uit 1976 dat door Ties Mellema, winnaar van de prestigieuze Nederlandse muziekprijs 2010, op maar liefst vier verschillende saxofoons wordt uitgevoerd. Daarnaast is de saxofoon ook te horen in het werk Impressions d’automne van André Caplet, dat eveneens sterk impressionistisch getint is. De saxofoon past heel goed in deze muzikale taal, aangezien een zeer groot deel van de klassieke saxofoonliteratuur uit Frankrijk komt, vooral vanaf het impressionisme en de decennia daarna.
De muziek van de impressionistische meesters wordt vaak geassocieerd met het pianorepertoire. Het orgel in middentoonstemming verschaft echter een fascinerend nieuw perspectief op deze subtiele en intieme composities. De middentoonstemming benadrukt namelijk de zuiverheid van tertsen en kent een bijzondere klankkleur die zowel nostalgie als vernieuwing oproept, alsof een nagalm van de renaissance wordt vermengd met de verfijnde tonen van het ‘fin de siècle’.

In dit concert worden twee archiorgano’s (orgels gebaseerd op 31 tonen in het octaaf) bij elkaar gebracht: het grote 31-toons Fokker-orgel, gebouwd in 1950 door Pels in Haarlem, en het kleine arciorgano (in Nederland ‘archiorgano’ genoemd) met slechts één orgelregister, gebouwd in 2016 door Fleig Orgel- und Cembalobau in Bazel, in samenwerking met Studio31. Waar het Fokker-orgel gebaseerd is op de geschriften van Christiaan Huygens uit 1691 is de arciorgano gebaseerd op die van Nicola Vicentino uit 1555. Beide instrumenten zijn echter archiorgano’s en het is daarom heel bijzonder dat deze tijdens dit concert voor het eerst samen worden gebracht. Tijdens het concert klinkt een verkorte en aangepaste versie van een project van de componisten en toetsenisten Mauricio Silva Orendain en Ed Williams, getiteld Uarietà rond de arciorgano, gecombineerd met aanvullende muzikale elementen op het Fokker-orgel.
De term Uarietà is ontleend aan Nicola Vicentino’s verhandeling Ancient Music Adapted to Modern Practice (1555), waarin de auteur het belang van variatie in muziek benadrukt. Dit programma brengt een eerbetoon aan zijn visie door middel van twee uitgebreide werken van elk ongeveer 45 minuten. Centraal staat de reconstructie van het microtonale instrument dat in Vicentino’s traktaat wordt beschreven: het Arciorgano, een uniek renaissanceorgel dat in 2016 werd herbouwd. Het project onderzoekt het spanningsveld tussen decompositie en synthese, waarbij de Arciorgano niet alleen een muzikaal, maar ook een pedagogisch instrument is.
In Decomposition Study van Ed Williams wordt de gestructureerde muziek ontmanteld door improvisatie en uitgebreide technieken. Organisten en andere musici werken samen om het orgel om te vormen tot een klanklandschap dat lijkt op een composthoop, waaruit een kleurrijk, nieuw muzikaal leven ontspruit. Het werk is geïnspireerd door ideeën van Donna Haraway en Joāo Fiadeiro over regeneratie en realtime compositie. De microtonale stemmen van de arciorgano, met zijn unieke 36(!) toetsen per octaaf, creëren wrijving en resonantie die het publiek uitnodigen om elk detail te proeven.
Mauricio Silva Orendain’s Echoscope onderzoekt de samensmelting van de luchtkolommen van de orgelpijpen en de gecontroleerde spanning van analoge synthesizers. Het resultaat is een verfijnde klankwereld waarin microtonale tegenstemmen en klanksynthese elkaar vinden. Een zeshoekige luidsprekerkubus fungeert als klanklichaam waarin gesamplede orgelklanken en elektronische geluiden samenkomen, wat een dialoog oproept tussen het fysieke en het virtuele instrument. Deze samenwerking leidt tot een diepgaande verkenning van spanning en ontspanning in klankkleuren en harmonische structuren.
Het buitengewone concert The Archiorganos met het 31-toonsorgel van Adriaan Fokker en de herbouwde arciorgano van Nicola Vicentino biedt een unieke kans voor geïnteresseerde luisteraars om deze twee iconische instrumenten samen te horen spelen.

Naast onze nieuwe website beschikt Stichting Huygens-Fokker over een uitgebreid online archief, dat grotendeels bestaat uit de inhoud van de voormalige website die vanaf 2008 online was. Hoewel de vormgeving van deze oude website inmiddels wat gedateerd is, bevat zij een schat aan informatie over microtonale muziek en alternatieve stemmingen. Daarom blijft dit online archief een essentieel onderdeel van de informatievoorziening van Stichting Huygens-Fokker. Het archief fungeert als een waardevol naslagwerk voor iedereen die zich wil verdiepen in de theoretische achtergronden van microtonaliteit. Wie dus dieper in deze materie wil duiken, vindt hier een rijke verzameling van inhoudelijke bijdragen in de vorm van artikelen over stemmingen en microtonale muziek. Anders dan het online archief is de nieuwe website van de stichting vooral gericht op het actuele publiek van onze Fokker-orgelconcerten, met onder andere een overzichtelijke agenda, informatie voor samenwerkingspartners en heldere introducties van diverse toonsystemen voor muziekprofessionals die zich nog aan het oriënteren zijn op dit fascinerende muziekgebied. De combinatie met de inhoud van onze oude website stelt ons in staat om artikelen uit het verleden te bewaren én toegankelijk te houden in de toekomst. Klik hier voor het online archief.