Francisco de Salinas (1513-1590)

Salinas was organist, theoreticus en professor in de muziek aan de universiteit van Salamanca. Hij werd geboren op 1 maart 1513 in Burgos en was blind sinds ongeveer zijn tiende jaar. Hij verbleef lange tijd in Italië waar hij abt van het klooster St. Pancras de Rocca Salegno in het Koninkrijk Napels werd.
Salinas en Gioseffo Zarlino worden beschouwd als de eersten die de middentoonstemming in wiskundig precieze termen hebben beschreven. In zijn grote werk De musica libri septem (1577), geschreven in het Latijn, beschrijft hij drie soorten middentoonstemmingen die hij geschikt acht voor toetsinstrumenten, te weten de 1/3-, 1/4- en 2/7-komma middentoonstemming. De eerstgenoemde, waarin elke kwint 1/3 komma ofwel 7 cent kleiner is dan de zuivere kwint, heeft unieke eigenschappen ten opzichte van de andere middentoonstemmingen.
Het is een poging om een systeem te vinden waarin niet alleen de 'genero cromatico' (Fis, Cis, Gis, Bes en Es), maar ook de 'genero enarmonico' (Ges, Des, Dis, As, Ais, Ces en Eis) mogelijk is. Dit was al mogelijk op het 'archicembalo' met 31 toetsen, dat werd beschreven door Zarlino in diens Istitutioni harmoniche, maar Salinas vond een 19-toons toetsenbord praktisch beter uitvoerbaar.
In dit systeem is het verschil tussen een kruis en zijn enharmonische mol extreem: in feite wordt elke toon in drie gelijke stappen verdeeld, waarvan de eerste stap de chromatische en de tweede de diatonische kleine secunde vormt. Bijvoorbeeld vanaf de C: de eerste stap is Cis, de tweede is de Des. Als gevolg van de 1/3 komma verkleining klinken de kwinten nog onzuiverder dan in de gewone middentoonstemming en dat was ook de bedenking van Salinas, hij vond ze minder sonoor en 'kwijnender' klinken, maar nog niet 'beledigend voor het gehoor'. De reine kleine tertsen in die temperatuur maken hem echter wel gemakkelijk te stemmen. De tonen zijn vrijwel gelijk aan die in de verdeling van het octaaf in 19 gelijke delen (1/3 tonen). Dus door 19 toetsen te gebruiken voorkom je de wolfskwint van de gewone middentoonstemming. De stemming van Salinas werd bestudeerd en gewaardeerd door ondermeer de Nederlander Quirinus van Blankenburg (18e eeuw), Helmholtz (19e eeuw) en veel microtonale componisten uit de 20ste eeuw.

Hij verklaart in zijn boek de komma-verdeling van de drie stemmingen, die hij het meest bruikbaar acht. Het syntonisch komma van 21.506 cents, ofwel het verschil tussen de kleine grote secunde (10/9) en de grote grote secunde (9/8) wordt bij de eerste stemming in 3 delen verdeeld waarna 1 deel bij de kleine opgeteld en 2 van de grote afgetrokken wordt. Bij de tweede wordt het komma in 7 delen gesplitst, waarvan 3 bij de kleine opgeteld en 4 bij de grote in mindering gebracht wordt. Tenslotte de laatste, de 1/4-komma, of "gewone" middentoonstemming, heeft het komma in twee gelijke delen verdeeld, waardoor de twee grote secundes even groot worden, vandaar de naam middentoon.

A.J. Ellis vermoedt dat Salinas met zijn beschrijving van de 1/3-komma temperatuur een vergissing maakte en ondanks de ondubbelzinnige bewering van het vergroten van de kleine grote secunde met 1/3 komma en het verkleinen van de grote met 2/3 komma, dat hij eigenlijk het omgekeerde moest bedoelen. Hij kon immers omdat hij blind was, een fout in een figuur niet zien. Zijn bedoeling zou zijn geweest om de tritonus gelijk te maken aan drie hele tonen. Dan komen we uit op de 1/6-komma middentoonstemming waarin de tritonus 590.224 cents (45/32) is, en de hele toon 196.741 cents. In de 1/3-komma middentoonstemming bestaat de tritonus uit twee grote hele tonen plus een kleine, wat eigenlijk een overmatige kwart is, met 568.717 cents (25/18). Salinas noemt deze verhouding inderdaad, en heeft daarmee de tritonus gelijkgesteld aan de helft van een octaaf na vermindering met een grote diësis (648/625), wat volgens Ellis niet klopt. De 1/6-komma middentoonstemming komt al erg dicht bij de evenredig zwevende temperatuur.

Salinas was ook een groot kenner en bewonderaar van de Griekse toongeslachten, waarover hij in zijn boek uitweidt, en waarvan het enharmonische zijn favoriet was. Zijn enharmonische tetrachord luidt 1/1  25/24 16/15 4/3; intervallen: 25/24 128/125 5/4. Zijn stemming met 24 tonen per octaaf genaamd "instrumentum perfectum" omvat het enharmonische, chromatische en diatonische toongeslacht:
1/1 25/24 16/15 10/9 9/8 75/64 6/5 5/4 125/96 4/3 25/18 45/32 64/45 36/25 3/2 25/16 8/5 5/3 125/72 225/128 16/9 9/5 15/8 125/64 2/1. Het tonenrooster is als komma's buiten beschouwing gelaten worden en de E naar C getransponeerd wordt (kwinten horizontaal, grote tertsen verticaal):

      F#  C#  G#

      D   A   E   B   F#

      Bb  F   C   G   D

      Gb  Db  Ab  Eb  Bb

      Ebb Bbb Fb  Cb  Gb

                      Ebb

Zie de afbeelding van deze stemming. Hij bracht zijn enharmonische toonschaal tot leven op zijn speciale instrument in Salamanca met 19 toetsen per octaaf (5 toetsen minder: het "instrumentum imperfectum"). Zijn belangstelling voor antieke muziek had hij gemeen met Vicentino, over wie hij ook schrijft in zijn boek. In Vicentino's systeem met 31 tonen per octaaf zag hij -om genoemde praktische redenen- niet veel. Salinas stierf op 13 januari 1590 in Salamanca.

Literatuur

• Salinas, Francisco de. De musica libri septem. Mathias Gastius, Salamanca, 1577, 1592. Reprint M.S. Kastner (ed.), Documenta Musicologica I no. 13, Bärenreiter, Kassel, 1958.
  Boeken I-IV gaan over intervallen, toonschalen en modi; boeken V-VII over metrum en ritme.
  Tekst beschikbaar in de Thesaurus Musicarum Latinarum:
  • Boek I
  • Boek II
  • Boek III (met de middentoonstemmingen)
  • Boek IV
  • Boek V
  • Boek VI
  • Boek VII
• Helmholtz, Hermann L.F. von. On the Sensations of Tone as a Psychological basis for the Theory of Music. 2nd English edition translated by Alexander John Ellis, based on the 4th German edition of 1877 with extensive notes, foreword and afterword: 1885. Reprint by Dover Publications, 1954.
• "Salinas", in New Grove Dictionary of Music and Musicians, MacMillan, London, 1980.
• Fray Luis de León's beroemde gedicht Oda a Salinas, geschreven nadat Salinas in 1573 voor hem had getuigd voor de Inquisitie.