Teylers muzikale prijsvraag

Na de demonstratie in Teylers Museum te Haarlem van een orgel waarop pijpen in tien toongeslachten gestemd stonden, schreven de Directeuren van Teylers Stichting en de leden van Teylers Tweede Genootschap op 1 januari 1944 de volgende prijsvraag uit:

Het genootschap verlangt: Een bundel muziekstukken, waarvan niet minder dan twee en niet meer dan vier geschreven zijn in elk der tien toongeslachten van den derden graad, die kunnen worden samengesteld uit zuivere kwinten, zuivere groote tertsen en zuivere harmonische zevenden. De muziekstukken mogen niet korter dan vijftien, niet langer dan honderdvijftig seconden duren en zij moeten op het in Teylers Stichting geplaatste orgel der Geluidsstichting gespeeld kunnen worden.

In Augustus 1945 deed de jury bestaande uit Willem Andriessen, Eduard van Beinum, Willem Pijper, prof. dr. A. Smijers en Jos. Smits van Waesberghe uitspraak en kende van de zes inzendingen den prijs toe aan die van Mart. J. Lürsen.
Omtrent diens werk werd in het rapport der jury het volgende opgemerkt:

'De inzending onder het motto "Modi antichi, musiche nuove" komt ons voor de beste van alle te zijn. Formeel zijn dikwijls interessante vondsten aan te wijzen. In het bijzonder in de toongeslachten met de harmonische zevende - een struikelblok voor het meerendeel der inzenders - overtreft deze auteur zijn mededingers in levendigheid en originaliteit van inventie.
Wij stellen U dus voor, aan de hand van het bovenstaande, aan de laatstbesproken inzending den prijs toe te kennen. Sommige leden der jury wenschen nog vast te leggen, dat zij U dit voorstel onder een zeker voorbehoud doen, omdat enkele der toongeslachten hun nog vreemd in de ooren klinken en zij niet gaarne een oordeel zouden uitspreken over de in die geslachten gecomponeerde stukken. Zonder voorbehoud echter deelen zij de waardeering van de composities in de minder "exotische" toongeslachten, en zij sluiten zich derhalve aan bij ons gemeenschappelijk voorstel.'

Op donderdagmiddag 8 november 1945 werd den gelauwerde de medalje overhandigd in een bijeenkomst in de aula van Teylers Museum te Haarlem. Bij die gelegenheid werd een tiental stukken uit den bekroonden bundel ten gehoore gebracht door een strijkerstrio, bestaande uit de heeren Jos. de Clerck (viool), Jan Tegel (alt) en Karel van Leeuwen Boomkamp (viola da gamba).

Van de talrijke toehoorders zullen ongetwijfeld sommige mèt ondergeteekende zich hebben afgevraagd: wat zal in latere jaren de beteekenis van deze uitvoering blijken geweest te zijn? Woonden we hier alleen maar een min of meer curieus experiment bij, of waren we hier getuige van een époque-makend keerpunt in de westersche muziekbeoefening? Onwillekeurig dacht althans steller dezes aan soortgelijke experimenten in de wereld der muziek, welke in vroegere eeuwen een onverwachte wending in de muziekbeoefening en de compositietechniek veroorzaakt hadden.
Het is nl. niet zóó, als men wellicht a priori geneigd is te meenen, dat een natuurlijke gang van zaken steeds eerst een bepaalde muziek en een bepaald toonstelsel laat ontstaan en pas daarna de daarin onbewust gevolgde toonverhoudingen theoretisch laat vaststellen, en dat derhalve het omgekeerde: eerst een theoretisch toonsysteem poneeren en dan zien of dat niet aan een nieuwe muziek het aanzijn kan geven, een ietwat kunstmatig, onnatuurlijk karakter zou aankleven. Verre van dien. Men denke b.v. aan verschillende gevallen uit de arabische muziekgeschiedenis, met name aan de wijzigingen, welke tevens schaalverrijkingen waren, van de stemming der arabische a'ud, in de 8ste eeuw, door den Bagdadschen luitenist Zalzal (de beroemde terts van Zalzal!) en, belangrijker, in de 13de eeuw door den grooten eveneens Bagdadschen theoreticus Safi ad-Din, bij wien het befaamde 17-trappige arabische toonstelsel zijn oorsprong neemt. En, om een ons Europeanen naderliggend voorbeeld uit de westersche muziek te noemen: aan de invoering op het einde van de 17de eeuw van de evenredige stemming, de z g. gelijkzwevende temperatuur, welke eindelijk de mogelijkheid bracht (zij het ten koste van de zuiverheid, vooral der tertsen) van onbeperkte modulatie naar de meest verwijderde toonsoorten zonder dat een huilende "wolf" langer een aesthetisch halt toeriep.
Dit zijn even zoovele voorbeelden van ingrijpende veranderingen in de praktijk der muziekbeoefening en in de daaraan ten grondslag liggende toonstelsels, veroorzaakt door een bewuste herziening van het tot nog toe als natuurlijk ondervonden toonmateriaal, en wij, Westerlingen, weten, welk een imposante opbloei der europeesche toonkunst vrij spoedig na invoering van bovenbedoelde temperatuur ten deel gevallen is! Zonder de voorafgaande theoretische werkzaamheid van een Simon Stevin en een Andreas Werckmeister, zouden de onvolprezen 48 preluden en fuga's van "Das Wohltemperierte Klavier" ongeschreven zijn gebleven. Nogmaals: woonden wij die daar in de aula van Teylers Museum dien donderdagmiddag bijeen waren nu de geboorte van een vergelijkbaar historisch phenomeen bij? Hoe interessant en boeiend ondergeteekende deze auditie ook heeft gevonden. hij durft deze vraag toch niet bevestigend beantwoorden. Daarvoor schijnen hem Fokkers - van overigens zeer natuurlijke premissen uitgaande tonale constructies toch te weinig mogelijkheden in te houden: z. i. is daarvoor het materiaal van deze categorie van toongeslachten, zoolang men zich strikt daaraan houdt, te armelijk.
Ten eerste immers omvatten hun octaven slechts een zeer beperkt aantal tonen, t. w. geslachten I, II en III ¹⁾ elk vier tonen, de geslachten IV t/m IX elk zes tonen, en alleen geslacht X beschikt over een toonvoorraad van acht tonen in het octaaf.
Wellicht, neen, wel zeker, staan hier enkele andere elementen tegenover, en sommige van Lürsens kleine composities hebben op gelukkige en soms zelfs treffende wijze de karakteristieke eigenschappen van de toonreeksen, waarop zij gebouwd waren, reeds naar voren doen komen. Hier zij b.v. herinnerd aan het merkwaardige effect van het samentreffen van de zoo héél dicht bij elkaar liggende tonen 4 en 1 van geslacht II (42 cents) ²⁾, van de tonen 4 en 5 van geslacht VIII (36 cents) en van 6 en 1 van geslacht IX (27 cents), welke bij hun ontmoeting in meerstemmig spel bijna zichtbaar te noemen acoustische flikkeringen teweeg brachten - een klankmogelijkheid, welke de huidige europeesche muziek niet kent. doch waarvan b.v. het Balische gendèr wajang-ensemble over de geheele linie een dankbaar gebruik maakt, door het tegelijk bespelen van twee stellen gendèrs ³⁾, resp. pengoembang (= gonzer) en pengisep (= zuiger) geheeten, op welke gelijkvormige toonreeksen gerealiseerd zijn, doch die in absolute ligging enkele trillingen per secunde in hoogte verschillen, als gevolg waarvan bij quasi-unisono spel snelle zwevingen optreden. Het resultaat is een vèrdragende blinkende toon van groote, ietwat navrante schoonheid.
Niettemin: vervanging van het bestaande toonstelsel door deze groep schalen zou, indien uiteraard al een tijdelijke vernieuwing, toch zeker geen verrijking van de westersche toonkunst kunnen beteekenen. Maar dat is ook allerminst de bedoeling van prof. Fokker. Diens eenige oogmerk is het, naast de vigeerende toonreeksen, deze andere, niet minder natuurlijke, schalen ingang te doen vinden. En in dien zin zou haar invoering inderdaad een appreciabele verrijking van het westersche toonpalet kunnen vormen.
Het valt niet te ontkennen, dat het ten gehoore gebrachte zoo nu en dan aan de ooren van vele der aanwezigen, gewend als zij waren aan de orthodoxe diatoniek en chromatiek, en onbewust gedrongen de vreemde intervallen innerlijk, zoo goed en kwaad als dat ging, naar de oude bekende te "corrigeeren", soms harde noten te kraken gaf. Ja wellicht zullen enkelen gedacht hebben dat sommige dezer schalen van den derden graad hun ooren dan ook inderdaad een "third degree"-behandeling deden ondergaan, of herinnerden zij zich Wilhelm Busch' onsterfelijke regelen:

Oft wird Musik als Schmerz empfunden,
Weil sie stets mit Gerausch verbunden.

Dat nochtans het principe, waarop Fokkers schalen gebouwd zijn, wérkelijk allerminst gezocht of onnatuurlijk genoemd mag worden, moge hieruit blijken, dat niet minder dan vijf, ja, wellicht zelfs zes, van deze tien toongeslachten teruggevonden worden in op aarde reeds bestaande muzikale uitingen. Het zijn de geslachten I, (III), IV, V, VI en VIII.
Geslacht I laat nl. de vier tonen hooren, volgens welke viool, alt en cello gestemd zijn.
Geslacht III lijkt vrij veel op de toonreeks, welke op den Balischen Gamelan Ankloeng gerealiseerd is. Voor laatstgenoemd orkest toch vond ondergeteekende indertijd als gemiddelde uit 7 gemeten gebruiksschalen de navolgende intervallenreeks (weer in cents uitgedrukt):
I 226 II 18o III 302 IV 492 I' terwijl geslacht III, eveneens in cents uitgedrukt, aldus geformeerd is: II 231 III 231 IV 231 I 507 II' Een kleine verhooging van toon III der Angkloengschaal, nl. met ongeveer een kwarttoon (50 cents), zou de beide vergeleken schalen identiek maken.
Geslacht IV laat zuivere diatoniek hooren minus de tweede trap. Deze schaal toont dezelfde intervallen als die, welke kenmerkend is voor vele liederen uit Midden- en Midwest-Flores ⁴⁾.
Geslacht V, evenals geslacht IV, volkomen realiseerbaar uit het gebruikelijke europeesche toonmateriaal, ligt naar ondergeteekende onlangs werd medegedeeld, ten grondslag aan verschillende composities van den psychiater-pianist Hans Henkemans. Het is een schaal, die is opgebouwd uit om en om overmatige en kleine secunden.
Geslacht VI is, althans voor wat van zijn 6 tonen betreft, belichaamd in een stemming, als door ondergeteekende is aangetroffen op enkele Zuid-Niassche druri-dana's, die eigenaardige bamboe-slaggonzers:

Druri dana van Siwöli:
153 233 153 661
Fokkers geslacht VI:
155 231 155 659 (231+197+231)

Geslacht VIII, ten slotte, levert een zuivere javaansche sléndro-schaal ⁵⁾ als men het zesde kleine interval (van slechts 36 cents) hetzij over de vijf groote intervallen verdeelt, hetzij in zijn geheel bij een van dit viertal inlijft:

Aequigraad sléndro:
I 240 II 240 III 240 IV 240 V 240 I'
Fokkers toonqeslacht VIII:
I 231 II 231 III 240 IV 231 V 231 VI 36 I'

Schaal van den Jogjaschen Sultansgamelan Madoe kentir:
I 240 II 242 III 229 IV 220 V 268 I'
Gamelan sléndro v. d. Regent van Pasoeroean:
I 239 II 230 III 236 IV 236 V 259 I'

Rest nog te vermelden, dat, ondanks de omstandigheid, dat de componist aan een ambitus van slechts 2 tonen gebonden was: de tessitura van het in Teylers Stichting opgestelde proeforgel der Delftsche Geluidsstichting, hij er nochtans in geslaagd is enkele zeer welluidende en geestvolle korte toongedichten te creëeren. Men onderschatte deze toonrestrictie niet: zij stond in de toongeslachten I t/m III een omvang van drie octaven, in de geslachten IV t/m IX een van slechts twee octaven en in geslacht X zelfs van slechts anderhalf octaaf toe. Zoo ergens, dan was wel hier het citaat van toepassing: "In der Beschränkung zeigt sich der Meister".
Dat ook de executanten, bij allen schijnbaren eenvoud van het gespeelde, voor een uiterst zware taak gestaan hebben, behoeft geen nadere toelichting. Zij hebben zich er met eere en groote muzikaliteit van gekweten en de verlokking, "natuurlijk" of Pythagoreïsch-diatonisch zuiver te spelen, waar de invloed der natuurlijke septiemen dit verbood, manmoedig weerstaan.

Jaap Kunst, 1946
Verschenen in Mens en Melodie, jaargang 1, 1946, pp. 19-22.

¹⁾ Deze geslachten worden hier geciteerd in de volgorde, waarin zij besproken worden in prof. Fokkers verhandeling: "Rekenkundige bespiegeling der muziek" (No. 21 van Noorduijns Wetenschappelijke Reeks), Gorinchem 1945.
²⁾ 1 cent = 1/100 getempereerde halve toon - 1/1200 octaaf.
³⁾ d.i. een metallophoon met boven sympatisch afgestemde klankbuizen zwevend opgehangen bronzen toetsen.
⁴⁾ Zie J. Kunst, Music in Flores (Leiden 1942), muziekvoorbeelden Nos. 62, 63, 65, 66, 77, 82, 92 en 120.
⁵⁾ J. Kunst, Music in Nias (Leiden 1939), blz. 45 Tabel II, schaal II.

Prijsvraag voor een compositie van schoolmuziek

De redactie van "Mensch en melodie" deelt hierbij mede, dat zij een prijsvraag uitschrijft voor composities van schoolmuziek, waaraan kan worden dellgenomen door componisten van Nederlandsche nationaliteit. Gevraagd worden composities, welke geschreven zijn met de bedoeling dat deze uitgevoerd kunnen worden door orkesten van middelbare scholen, waaraan eventueel toegevoegd een zangstem, en welke voldoen aan de volgende voorwaarden: een speelduur van plm. 10-15 minuten, een vorm naar keuze van den componist, en een niet te groote technische moeilijkheidsgraad.
Bij de bezetting der instrumenten kan gebruik worden gemaakt van: viool (eventueel in 3 partijen gesplitst), cello, fluit, clarinet, trompet, piano. Naar keuze kan bovendien een eenstemmige zangpartij, op tekst of op vocalen, worden ingevoegd.

De Uitgeverij Het Spectrum stelt hiervoor, op voorstel van de redactie van "Mensch en Melodie", beschikbaar:

De Jury bestaat uit Willem Andriessen, Sem Dresden en Wilhelm Gehrels.

De inzendingen dienen vóór 1 juli 1946 onder motto, vergezeld van een verzegelde enveloppe, voorzien van hetzelfde motto, en bevattende den naam en het adres van den componist, te worden toegezonden aan den redactie-secretaris van "Mensch en Melodie", Hans Triebels, Sint Annastraat 159, Nijmegen.

De Uitgeverij behoudt zich het recht voor van uitgave der ingezonden werken.

Uitgave van het winnende werk

Mart J. Lürsen: Modi Antichi, Musiche Nuove. Een verzameling composities in de tien toongeslachten van den derden graad. Partituur plus toelichting/introduction in het Nederlands en Engels. De erven F. Bohn N.V., Haarlem, 1947. (Verhandelingen uitgegeven door Teyler's Tweede Genootschap, Nieuwe Reeks, 13)